નેપાળની રાજધાની કાઠમંડુનો થામેલ વિસ્તાર. જેમ જેમ સાંજ પડતી જાય છે તેમ તેમ આ વિસ્તાર વિદેશી પ્રવાસીઓથી ભરાઈ જાય છે. નેપાળના સૌથી પ્રખ્યાત બાર અને પબ અહીં આવેલા છે. પાર્ટીઓના શોખીન લોકો થામેલ તરફ આકર્ષાય છે. અમે નેપાળમાં અમારા કવરેજ દરમિયાન આ સ્થળે પહોંચ્યા. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં થેમલમાં એક નવો ટ્રેન્ડ ઉભરી આવ્યો છે, જે હંમેશા ચમકતી રોશનીથી ભરેલો રહે છે. અહીં પહોંચતાની સાથે જ મને આ વાતનો અહેસાસ થયો. અચાનક એક એજન્ટ નજીક આવ્યો અને ધીમેથી બોલ્યો-‘તમે પાર્ટી કરશો?’ છોકરી જોઈએ છે?’ મેં તેની તરફ જોયું, તો તેણે કહ્યું, ‘સ્પા સેન્ટર સાહેબ, ટ્રેડિશનલ સ્પા હશે.’ બૂમ-બૂમ જોઈએ તો એ પણ મળશે, એકવાર જઈને જોઈ લો સાહેબજી..’ જો તમે થામેલ જશો, તો દર 10 પગલા પર તમારી સાથે આવું થશે. સ્પા સેન્ટરના નામે અહીં વેશ્યાવૃત્તિનો ધંધો ચાલે છે. લોકો કહે છે કે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં તેમાં ઝડપથી વધારો થયો છે. રાત્રે 11 વાગ્યા પછી જ્યારે દુકાનો અને રેસ્ટોરન્ટ બંધ થવા લાગે છે ત્યારે વેશ્યાવૃત્તિનો ધંધો શરૂ થાય છે. સેક્સ વર્કર્સ અને એજન્ટો બાર અને પબમાંથી બહાર આવતા પ્રવાસીઓની આસપાસ ફરતા જોવા મળે છે. આ બધું આખી રાત ચાલે છે. ન્યુ બસ પાર્ક, રંગ પાર્ક જેવા વિસ્તારોમાં, સેક્સ વર્કર્સ ગ્રાહકોની શોધમાં ખુલ્લેઆમ શેરીઓમાં ફરે છે. આ વિસ્તારોમાં પ્રવાસીઓ અને ગ્રાહકો પણ સેક્સ વર્કર્સની શોધમાં આવે છે. દિલ્હીમાં જીબી રોડ, મુંબઈમાં કમાઠીપુરા કે કોલકાતામાં સોનાગાછી જેવો કોઈ રેડ લાઈટ એરિયા કાઠમંડુમાં નથી. આ કારણે, સેક્સ વર્કર્સ રસ્તાના કિનારે, બજાર વિસ્તારોમાં અને બસ સ્ટેન્ડની આસપાસ ફરતા જોવા મળે છે. અમે કાઠમંડુના ન્યૂ બસ પાર્ક વિસ્તારમાં એક 24 વર્ષીય સેક્સ વર્કરને મળ્યા. તે નજીક આવી અને બોલી- ‘ચાલીશ મારી જોડે?’ અમે તેને પૂછ્યું- ‘તમારું નામ શું છે, હું તમારી સાથે વાત કરવા માંગુ છું…’ (અમે તેમને કહ્યું કે અમે મીડિયામાંથી છીએ અને તમારા કામ વિશે વાત કરવા માંગીએ છીએ.) છોકરીએ તૂટેલી હિન્દીમાં કહ્યું- ‘શું તું પાગલ છે.. કેમેરા સામે કોણ વાત કરશે, શું તારે જેલ જવું છે..’ અમે તે છોકરી સાથે લાંબા સમય સુધી વાતો કરતા રહ્યા. અમે તેને કહ્યું કે અહીં ઊભા રહીને વાત કરવાને બદલે, રેસ્ટોરન્ટમાં કંઈક ખાતી વખતે વાત કરવી વધુ સારું રહેશે. અમને બહુ ઓછી આશા હતી કે તે સંમત થશે, પણ તેણી પોતાની ઓળખ છુપાવીને વાત કરવા સંમત થઈ ગઈ. અમે તેની ઓળખ જાહેર કર્યા વિના રેસ્ટોરન્ટમાં તેની સાથે વાત કરી… રાગિણી (નામ બદલ્યું છે)
સેક્સ વર્કર
રેસ્ટોરન્ટમાં મારી સામે બેઠેલી છોકરી રાગિનીએ પોતાનો પરિચય આપ્યો. તેણીએ કહ્યું- ‘હું આ કામ 5 વર્ષથી કરી રહી છું.’ પ્રાથમિક સ્તર સુધી અભ્યાસ કર્યો, પછી શાળા છોડી દીધી. ગામ છોડીને કાઠમંડુ આવી. અહીં જીવનની શરૂઆત કરી. મેં વિચાર્યું કે હું કોઈ નોકરી કરીશ, પણ મને સારી નોકરી મળી નહીં. મેં એક રેસ્ટોરન્ટમાં કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. ત્યાંના કેટલાક મિત્રોએ મને સેક્સ વર્ક વિશે કહ્યું અને મેં આ કામ શરૂ કર્યું. સવાલ: તમારા કામ વિશે કંઈક કહો?
જવાબ: અમારો દિવસ મોડો શરૂ થાય છે. કામ પરથી પાછા ફરો ત્યારે રાત થઈ જાય છે. હું સવારે 11 વાગ્યે ઉઠું છું. ત્યાર પછી હું મારું થોડું કામ જાતે કરું છું, જમવાનું બનાવું છું અને આરામ કરું છું. સાંજે 4-5 વાગ્યાની આસપાસ, હું તૈયાર થઈ જાઉં છું, મેકઅપ કરું છું અને બહાર જાઉં છું. કાઠમંડુમાં, હું થામેલ, બામ સ્ટેન્ડ અને પાર્ક વિસ્તારોમાં શેરીઓમાં ઉભું છું. જ્યારે ગ્રાહકો આવે છે, ત્યારે હું તેમની સાથે વાત કરું છું, ભાવ નક્કી કરું છું અને અમારા જાણીતા હોટલમાં જાઉં છું. એક દિવસમાં 4-5 ગ્રાહકો આવે છે. વ્યક્તિએ ક્લાયન્ટ સાથે અડધોથી એક કલાક વિતાવવો પડે છે. હું ઘરે પાછી ફરું ત્યારે રાતના 4-5 વાગી ગયા હોય છે. સવાલ: શું આ કામમાં નવી છોકરીઓ આવી રહી છે, તેઓ શા માટે આવી છે?
રાગિણી જવાબ આપે છે- ‘હા, મેં પોતે કોરોના પછી આ કામ શરૂ કર્યું હતું.’ ત્યારે કોઈ નોકરીઓ નહોતી. મારા પછી પણ ઘણી નેપાળી છોકરીઓ આમાં આવી છે. મારા ગામની જ ચાર-પાંચ છોકરીઓ છે. હવે વધુને વધુ છોકરીઓ આ કામમાં આવી રહી છે. થામેલમાં તમને ઘણી છોકરીઓ ફરતી જોવા મળશે. સવાલ: શું તમને પોલીસનો ડર નથી લાગતો?
જવાબ: જ્યારે હું કાઠમંડુ આવી ત્યારે મને પોલીસથી ખૂબ ડર લાગતો હતો. પોલીસે અમને ઘણી વાર પકડ્યા, પણ પછી અમે શીખી ગયા કે તેમનાથી કેવી રીતે બચવું. એક આખી ચેઇન અને સિસ્ટમ કામ કરે છે, જો તમે તેનો ભાગ છો તો તમને કંઈ થશે નહીં. જ્યારે પોલીસ આવે છે, ત્યારે જ તમે છુપાઈ જાઓ છો અને બીજું બધું ચાલે છે. સવાલ: કામમાં કઈ સમસ્યાઓ છે? શું કોઈ જોખમ છે?
જવાબ: આ ખૂબ જ જોખમી કામ છે. દરરોજ નવા વ્યક્તિ સાથે એકલા રૂમમાં જવું એ સરળ કામ નથી. ઘણા લોકો લડે છે. એક ક્લાયન્ટે દિવાલ સાથે માથું અથડાવ્યું હોવાથી મારા કપાળ પર ડાઘ છે. લોકો અમારા કામને કારણે અમારાથી નફરત કરે છે, તેથી જ તેઓ હિંસક બને છે. અમે કોઈ પણ પુરુષ સાથે બહાર ન જવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ. ફક્ત તમારા પરિચિત હોટલોમાં જ જાઓ જેથી જો કોઈ સમસ્યા હોય, તો તમારા પરિચિત લોકો તમને મદદ કરી શકે. થામેલમાં ફરતી વખતે, મને ખબર પડી કે સુનિતા લામાનું નામ સેક્સ વર્કર્સમાં ખૂબ પ્રખ્યાત છે. સુનિતા 20 વર્ષથી ટ્રાન્સ મહિલા સેક્સ વર્કર છે. તે સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો વિશે ખુલ્લેઆમ વાત કરે છે. સુનિતા માયકો સંસાદ એટલે કે પ્રેમની દુનિયા નામની સંસ્થા ચલાવે છે. સુનિતાને બાળકો પણ છે. અમે સુનિતાને મળ્યા. તે કહે છે, ‘હું મધેસ રાજ્યથી છું.’ મારો જન્મ સરલામાં થયો હતો. ખૂબ જ ગરીબ અને રૂઢિચુસ્ત પરિવારમાં જન્મ થયો. હું છોકરાના શરીરમાં જન્મ્યો હતો, પણ મારી લાગણીઓ છોકરી જેવી હતી. બાદમાં મેં લિંગ સર્જરી કરાવી. હું 25 વર્ષથી કાઠમંડુમાં રહું છું. મેં આ કામ 2004થી શરૂ કર્યું હતું. મારો પરિવાર તે કમાણી પર ગુજરાન ચલાવે છે. ‘હું મેકઅપ કરું છું અને કાઠમંડુની શેરીઓમાં ફરવા જાઉં છું.’ નેપાળમાં કોઈ રેડ લાઈટ એરિયા નથી, ગ્રાહકો રસ્તા પર ચાલતા આવે છે. અમે તૈયાર થઈએ છીએ અને કાઠમંડુમાં થામેલ, ન્યુ બસ પાર્ક, રંગ પાર્ક જેવા વિસ્તારોની નજીક શેરીઓમાં ઉભા રહીએ છીએ. જો કોઈ ગ્રાહક આવે, તો અમે સોદો કરીને હોટેલમાં જઈએ છીએ. ‘સરેરાશ ભાવ 1 હજારથી 2 હજાર નેપાળી રૂપિયા (700-1400 ભારતીય રૂપિયા) નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. અમારે ફક્ત એક કે બે કલાક માટે જવાનું હોય છે. આ કામમાં ઘણું જોખમ છે. ઘણી વખત, ગ્રાહકો લડાઈનો આશરો લે છે. સવાલ: ત્યારથી આજ સુધી શું બદલાયું છે, એક સેક્સ વર્કર તરીકે તમારી માંગ શું છે?
જવાબ: જો 7-8 વર્ષ પહેલાની વાત કરીએ તો પોલીસ એટલી કડક નહોતી. અહીંના લોકો મને હેરાન કરતા હતા. હવે પરિસ્થિતિ વિપરીત છે, લોકોને કોઈ સમસ્યા નથી પણ પોલીસ કડક બની ગઈ છે. તેઓ અમારી પાસેથી પૈસા પડાવે છે અને લાંચ માંગે છે. અમે માંગ કરી રહ્યા છીએ કે થાઇલેન્ડની જેમ સેક્સ વર્કને નિયંત્રિત કરવામાં આવે. લાંચ તરીકે જે પૈસા ખર્ચાઈ રહ્યા છે તે સરકાર પાસે જશે અને અમારા માટે પણ એક સુરક્ષિત વાતાવરણ બનશે. જો અમારી સાથે કંઈક ખોટું થાય, તો અમે પોલીસ પાસે જઈને તેની ફરિયાદ કરી શકીશું. નેપાળમાં સેક્સ વર્ક કાયદેસર ગુનો નથી
નેપાળમાં, જો કોઈ પૈસાના બદલામાં દેહવ્યાપાર કરે છે, તો તેને કાયદેસર રીતે ગુનો ગણવો જોઈએ કે નહીં, તે એક જટિલ પ્રશ્ન છે. અમે કાઠમંડુના થામેલ અને ન્યુ બસ પાર્ક વિસ્તારોમાં જોયું કે પોલીસ આવતાની સાથે જ દેહવ્યાપારમાં રોકાયેલી છોકરીઓ છુપાઈ જવા લાગી. તેમના એજન્ટો પણ ભાગી જાય છે. જોકે, નેપાળમાં એવો કોઈ કાયદો નથી કે જેના મુજબ સેક્સ વર્કને સીધો ગુનો ગણી શકાય અને કાર્યવાહી કરી શકાય. પોલીસ જાહેર સ્થળોએ શિષ્ટાચાર સંબંધિત કાયદાઓના આધારે સેક્સ વર્કર્સ સામે કાર્યવાહી કરે છે. નેપાળના એક નિવૃત્ત પોલીસ અધિકારી, નામ ન આપવાની શરતે કહે છે, ‘થામેલ વિસ્તારમાં DSP બનવાનો ભાવ મારા નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી 2 કરોડ રૂપિયા હતો. પોલીસ અધિકારીની પોસ્ટિંગ માટે આટલી મોટી લાંચની જરૂર પડે છે કારણ કે ત્યાં વેશ્યાવૃત્તિ કેન્દ્રો કાર્યરત છે. પોલીસ આ સ્થળોએથી સાપ્તાહિક ચૂકવણી વસૂલ કરે છે. સુજન પંતા નેપાળની સુપ્રીમ કોર્ટમાં વકીલ છે અને સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો માટે કામ કરે છે. તેઓ તેમના સંબંધિત કાનૂની અને કોર્ટના કેસોમાં વકીલાત કરે છે. સુજન કહે છે, ‘નેપાળમાં સેક્સ વર્ક વિશે બે પ્રકારની કાનૂની માન્યતાઓ છે- પ્રથમ, સેક્સ વર્કને ગુનો ન ગણવો જોઈએ, બીજું, સેક્સ વર્ક પર કાનૂની સ્થિતિ સ્પષ્ટ નથી. માનવ તસ્કરી અને જાહેર અશ્લીલતાના ગુનાઓ જેવા કાયદાઓનો ઉપયોગ સેક્સ વર્કરો સામે થાય છે. આ રીતે, આ કાયદાઓના આધારે, નેપાળ પોલીસ સેક્સ વર્કરોને હેરાન કરતી રહે છે. નેપાળમાં માનવ તસ્કરી અને પરિવહન (નિયંત્રણ) અધિનિયમ 2007 હેઠળ સેક્સ વર્ક સેવાઓ મેળવવા માંગતા ગ્રાહકો અને સેક્સ વર્કરો અને ગ્રાહકો વચ્ચે માધ્યમ તરીકે કામ કરતા દલાલો/મેનેજરોની પ્રવૃત્તિઓને ગુનાહિત ગણવામાં આવે છે. આ કાયદા મુજબ, વ્યક્તિ માટે પૈસાના બદલામાં સેક્સ વર્ક માનવ તસ્કરીની શ્રેણીમાં આવે છે. નેપાળ ક્રિમિનલ કોડ લો 2017 મુજબ, વેશ્યાવૃત્તિની જાહેરાત કરવી અને ગ્રાહકોને આકર્ષિત કરવા ગેરકાયદેસર છે. આ કાયદા હેઠળ, જે લોકો પોતાની મિલકતનો ઉપયોગ સેક્સ વર્ક માટે કરવાની મંજૂરી આપે છે તેમની સામે પણ કાર્યવાહી થઈ શકે છે. અમે ઘણી સેક્સ વર્કરો સાથે વાત કરી. તેમણે કહ્યું કે પોલીસની હાજરીમાં ખુલ્લેઆમ સેક્સ વર્ક ચાલે છે. પોલીસ ફક્ત દેખાડા માટે કાર્યવાહી કરે છે. એડવોકેટ સુજન પંતા કહે છે કે નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનો ગણવામાં આવે છે અને પોલીસ તેની સામે કડક કાર્યવાહી કરે છે. આરોગ્ય મંત્રાલય જેવા અન્ય સરકારી વિભાગો નેશનલ સેન્ટર ફોર એઇડ્સ કંટ્રોલ હેઠળ સેક્સ વર્કર્સનો ડેટા એકત્રિત કરી રહ્યા છે. બીજી તરફ, ગૃહ મંત્રાલય પોલીસ સેક્સ વર્ક સામે કડક પગલાં લઈ રહી છે. 5 વર્ષમાં સેક્સ વર્કર્સની સંખ્યા બમણી થઈ
નેપાળમાં સેક્સ વર્કમાં સામેલ કુલ લોકોની સંખ્યા અંગે કોઈ ચોક્કસ માહિતી નથી. સેક્સ વર્કર્સ ખુલ્લેઆમ કામ કરી શકતી નથી, આ કારણે સરકાર કે કોઈપણ સંસ્થા માટે દરેક સુધી પહોંચવું મુશ્કેલ છે. નેપાળમાં સેક્સ વર્ક અને તેની આસપાસના વ્યવસાય પર ઘણા અહેવાલો પ્રકાશિત થયા છે. ફ્રન્ટિયરના રિપોર્ટ મુજબ, વર્ષ 2015 સુધી 24થી 28 હજાર સેક્સ વર્કર કામ કરતા હતા. એકલા કાઠમંડુમાં જ લગભગ 11,000 સેક્સ વર્કર્સ છે. એશિયા પેસિફિકના HIV એઇડ્સના ડેટા અનુસાર, 2015 સુધી, નેપાળમાં લગભગ 25 હજાર સેક્સ વર્કર કામ કરતા હતા. 2020માં પ્રકાશિત યુએન એઇડ્સના અહેવાલ મુજબ, નેપાળમાં સેક્સ વર્કર્સની સંખ્યા 5 વર્ષમાં બમણી થઈને લગભગ 43 હજારથી 54 હજાર થઈ ગઈ છે. સેક્સ વર્કર્સ સાથે કામ કરતી સુનિતા લામા પણ કહે છે કે 2020 પછી, કોવિડને કારણે, સેક્સ વર્કમાં પ્રવેશતી છોકરીઓની સંખ્યામાં ઝડપથી વધારો થયો છે. હું ઘણી છોકરીઓને જાણું છું જેમણે 2020 પહેલા સેક્સ વર્ક છોડી દીધું હતું અને અન્ય નોકરીઓ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. કોવિડ દરમિયાન નોકરીઓ ગુમાવવા અને આર્થિક મંદીને કારણે, ઘણી છોકરીઓ ફરીથી આ કામમાં પાછી ફરી. આ સમયે, નવી છોકરીઓ અને ટ્રાન્સ સમુદાયના લોકોએ આ કાર્ય શરૂ કર્યું. નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનાહિત જાહેર ન કરવાની ઝુંબેશ
નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનાહિત જાહેર ન કરવાની સતત માંગણીઓ થઈ રહી છે. કેટલીક સંસ્થાઓ આ માટે સેક્સ વર્કર્સ સાથે કામ કરે છે. શાંતિ તિવારી તેમના સંગઠન સેક્સ વર્કર્સ એન્ડ એલીઝ સાઉથ એશિયા, એટલે કે SWAS દ્વારા સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો માટે લડે છે. તે કહે છે કે સેક્સ વર્ક એ બીજા કોઈ પણ કામ જેવું જ એક કામ છે. આમાં, પુરુષ કે સ્ત્રીએ પોતાની મહેનત કરવી પડે છે અને બદલામાં પૈસા મળે છે. અમે નેપાળમાં સેક્સ વર્કર્સમાં જાગૃતિ ફેલાવવાનું કામ કરીએ છીએ.
નેપાળની રાજધાની કાઠમંડુનો થામેલ વિસ્તાર. જેમ જેમ સાંજ પડતી જાય છે તેમ તેમ આ વિસ્તાર વિદેશી પ્રવાસીઓથી ભરાઈ જાય છે. નેપાળના સૌથી પ્રખ્યાત બાર અને પબ અહીં આવેલા છે. પાર્ટીઓના શોખીન લોકો થામેલ તરફ આકર્ષાય છે. અમે નેપાળમાં અમારા કવરેજ દરમિયાન આ સ્થળે પહોંચ્યા. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં થેમલમાં એક નવો ટ્રેન્ડ ઉભરી આવ્યો છે, જે હંમેશા ચમકતી રોશનીથી ભરેલો રહે છે. અહીં પહોંચતાની સાથે જ મને આ વાતનો અહેસાસ થયો. અચાનક એક એજન્ટ નજીક આવ્યો અને ધીમેથી બોલ્યો-‘તમે પાર્ટી કરશો?’ છોકરી જોઈએ છે?’ મેં તેની તરફ જોયું, તો તેણે કહ્યું, ‘સ્પા સેન્ટર સાહેબ, ટ્રેડિશનલ સ્પા હશે.’ બૂમ-બૂમ જોઈએ તો એ પણ મળશે, એકવાર જઈને જોઈ લો સાહેબજી..’ જો તમે થામેલ જશો, તો દર 10 પગલા પર તમારી સાથે આવું થશે. સ્પા સેન્ટરના નામે અહીં વેશ્યાવૃત્તિનો ધંધો ચાલે છે. લોકો કહે છે કે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં તેમાં ઝડપથી વધારો થયો છે. રાત્રે 11 વાગ્યા પછી જ્યારે દુકાનો અને રેસ્ટોરન્ટ બંધ થવા લાગે છે ત્યારે વેશ્યાવૃત્તિનો ધંધો શરૂ થાય છે. સેક્સ વર્કર્સ અને એજન્ટો બાર અને પબમાંથી બહાર આવતા પ્રવાસીઓની આસપાસ ફરતા જોવા મળે છે. આ બધું આખી રાત ચાલે છે. ન્યુ બસ પાર્ક, રંગ પાર્ક જેવા વિસ્તારોમાં, સેક્સ વર્કર્સ ગ્રાહકોની શોધમાં ખુલ્લેઆમ શેરીઓમાં ફરે છે. આ વિસ્તારોમાં પ્રવાસીઓ અને ગ્રાહકો પણ સેક્સ વર્કર્સની શોધમાં આવે છે. દિલ્હીમાં જીબી રોડ, મુંબઈમાં કમાઠીપુરા કે કોલકાતામાં સોનાગાછી જેવો કોઈ રેડ લાઈટ એરિયા કાઠમંડુમાં નથી. આ કારણે, સેક્સ વર્કર્સ રસ્તાના કિનારે, બજાર વિસ્તારોમાં અને બસ સ્ટેન્ડની આસપાસ ફરતા જોવા મળે છે. અમે કાઠમંડુના ન્યૂ બસ પાર્ક વિસ્તારમાં એક 24 વર્ષીય સેક્સ વર્કરને મળ્યા. તે નજીક આવી અને બોલી- ‘ચાલીશ મારી જોડે?’ અમે તેને પૂછ્યું- ‘તમારું નામ શું છે, હું તમારી સાથે વાત કરવા માંગુ છું…’ (અમે તેમને કહ્યું કે અમે મીડિયામાંથી છીએ અને તમારા કામ વિશે વાત કરવા માંગીએ છીએ.) છોકરીએ તૂટેલી હિન્દીમાં કહ્યું- ‘શું તું પાગલ છે.. કેમેરા સામે કોણ વાત કરશે, શું તારે જેલ જવું છે..’ અમે તે છોકરી સાથે લાંબા સમય સુધી વાતો કરતા રહ્યા. અમે તેને કહ્યું કે અહીં ઊભા રહીને વાત કરવાને બદલે, રેસ્ટોરન્ટમાં કંઈક ખાતી વખતે વાત કરવી વધુ સારું રહેશે. અમને બહુ ઓછી આશા હતી કે તે સંમત થશે, પણ તેણી પોતાની ઓળખ છુપાવીને વાત કરવા સંમત થઈ ગઈ. અમે તેની ઓળખ જાહેર કર્યા વિના રેસ્ટોરન્ટમાં તેની સાથે વાત કરી… રાગિણી (નામ બદલ્યું છે)
સેક્સ વર્કર
રેસ્ટોરન્ટમાં મારી સામે બેઠેલી છોકરી રાગિનીએ પોતાનો પરિચય આપ્યો. તેણીએ કહ્યું- ‘હું આ કામ 5 વર્ષથી કરી રહી છું.’ પ્રાથમિક સ્તર સુધી અભ્યાસ કર્યો, પછી શાળા છોડી દીધી. ગામ છોડીને કાઠમંડુ આવી. અહીં જીવનની શરૂઆત કરી. મેં વિચાર્યું કે હું કોઈ નોકરી કરીશ, પણ મને સારી નોકરી મળી નહીં. મેં એક રેસ્ટોરન્ટમાં કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. ત્યાંના કેટલાક મિત્રોએ મને સેક્સ વર્ક વિશે કહ્યું અને મેં આ કામ શરૂ કર્યું. સવાલ: તમારા કામ વિશે કંઈક કહો?
જવાબ: અમારો દિવસ મોડો શરૂ થાય છે. કામ પરથી પાછા ફરો ત્યારે રાત થઈ જાય છે. હું સવારે 11 વાગ્યે ઉઠું છું. ત્યાર પછી હું મારું થોડું કામ જાતે કરું છું, જમવાનું બનાવું છું અને આરામ કરું છું. સાંજે 4-5 વાગ્યાની આસપાસ, હું તૈયાર થઈ જાઉં છું, મેકઅપ કરું છું અને બહાર જાઉં છું. કાઠમંડુમાં, હું થામેલ, બામ સ્ટેન્ડ અને પાર્ક વિસ્તારોમાં શેરીઓમાં ઉભું છું. જ્યારે ગ્રાહકો આવે છે, ત્યારે હું તેમની સાથે વાત કરું છું, ભાવ નક્કી કરું છું અને અમારા જાણીતા હોટલમાં જાઉં છું. એક દિવસમાં 4-5 ગ્રાહકો આવે છે. વ્યક્તિએ ક્લાયન્ટ સાથે અડધોથી એક કલાક વિતાવવો પડે છે. હું ઘરે પાછી ફરું ત્યારે રાતના 4-5 વાગી ગયા હોય છે. સવાલ: શું આ કામમાં નવી છોકરીઓ આવી રહી છે, તેઓ શા માટે આવી છે?
રાગિણી જવાબ આપે છે- ‘હા, મેં પોતે કોરોના પછી આ કામ શરૂ કર્યું હતું.’ ત્યારે કોઈ નોકરીઓ નહોતી. મારા પછી પણ ઘણી નેપાળી છોકરીઓ આમાં આવી છે. મારા ગામની જ ચાર-પાંચ છોકરીઓ છે. હવે વધુને વધુ છોકરીઓ આ કામમાં આવી રહી છે. થામેલમાં તમને ઘણી છોકરીઓ ફરતી જોવા મળશે. સવાલ: શું તમને પોલીસનો ડર નથી લાગતો?
જવાબ: જ્યારે હું કાઠમંડુ આવી ત્યારે મને પોલીસથી ખૂબ ડર લાગતો હતો. પોલીસે અમને ઘણી વાર પકડ્યા, પણ પછી અમે શીખી ગયા કે તેમનાથી કેવી રીતે બચવું. એક આખી ચેઇન અને સિસ્ટમ કામ કરે છે, જો તમે તેનો ભાગ છો તો તમને કંઈ થશે નહીં. જ્યારે પોલીસ આવે છે, ત્યારે જ તમે છુપાઈ જાઓ છો અને બીજું બધું ચાલે છે. સવાલ: કામમાં કઈ સમસ્યાઓ છે? શું કોઈ જોખમ છે?
જવાબ: આ ખૂબ જ જોખમી કામ છે. દરરોજ નવા વ્યક્તિ સાથે એકલા રૂમમાં જવું એ સરળ કામ નથી. ઘણા લોકો લડે છે. એક ક્લાયન્ટે દિવાલ સાથે માથું અથડાવ્યું હોવાથી મારા કપાળ પર ડાઘ છે. લોકો અમારા કામને કારણે અમારાથી નફરત કરે છે, તેથી જ તેઓ હિંસક બને છે. અમે કોઈ પણ પુરુષ સાથે બહાર ન જવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ. ફક્ત તમારા પરિચિત હોટલોમાં જ જાઓ જેથી જો કોઈ સમસ્યા હોય, તો તમારા પરિચિત લોકો તમને મદદ કરી શકે. થામેલમાં ફરતી વખતે, મને ખબર પડી કે સુનિતા લામાનું નામ સેક્સ વર્કર્સમાં ખૂબ પ્રખ્યાત છે. સુનિતા 20 વર્ષથી ટ્રાન્સ મહિલા સેક્સ વર્કર છે. તે સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો વિશે ખુલ્લેઆમ વાત કરે છે. સુનિતા માયકો સંસાદ એટલે કે પ્રેમની દુનિયા નામની સંસ્થા ચલાવે છે. સુનિતાને બાળકો પણ છે. અમે સુનિતાને મળ્યા. તે કહે છે, ‘હું મધેસ રાજ્યથી છું.’ મારો જન્મ સરલામાં થયો હતો. ખૂબ જ ગરીબ અને રૂઢિચુસ્ત પરિવારમાં જન્મ થયો. હું છોકરાના શરીરમાં જન્મ્યો હતો, પણ મારી લાગણીઓ છોકરી જેવી હતી. બાદમાં મેં લિંગ સર્જરી કરાવી. હું 25 વર્ષથી કાઠમંડુમાં રહું છું. મેં આ કામ 2004થી શરૂ કર્યું હતું. મારો પરિવાર તે કમાણી પર ગુજરાન ચલાવે છે. ‘હું મેકઅપ કરું છું અને કાઠમંડુની શેરીઓમાં ફરવા જાઉં છું.’ નેપાળમાં કોઈ રેડ લાઈટ એરિયા નથી, ગ્રાહકો રસ્તા પર ચાલતા આવે છે. અમે તૈયાર થઈએ છીએ અને કાઠમંડુમાં થામેલ, ન્યુ બસ પાર્ક, રંગ પાર્ક જેવા વિસ્તારોની નજીક શેરીઓમાં ઉભા રહીએ છીએ. જો કોઈ ગ્રાહક આવે, તો અમે સોદો કરીને હોટેલમાં જઈએ છીએ. ‘સરેરાશ ભાવ 1 હજારથી 2 હજાર નેપાળી રૂપિયા (700-1400 ભારતીય રૂપિયા) નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. અમારે ફક્ત એક કે બે કલાક માટે જવાનું હોય છે. આ કામમાં ઘણું જોખમ છે. ઘણી વખત, ગ્રાહકો લડાઈનો આશરો લે છે. સવાલ: ત્યારથી આજ સુધી શું બદલાયું છે, એક સેક્સ વર્કર તરીકે તમારી માંગ શું છે?
જવાબ: જો 7-8 વર્ષ પહેલાની વાત કરીએ તો પોલીસ એટલી કડક નહોતી. અહીંના લોકો મને હેરાન કરતા હતા. હવે પરિસ્થિતિ વિપરીત છે, લોકોને કોઈ સમસ્યા નથી પણ પોલીસ કડક બની ગઈ છે. તેઓ અમારી પાસેથી પૈસા પડાવે છે અને લાંચ માંગે છે. અમે માંગ કરી રહ્યા છીએ કે થાઇલેન્ડની જેમ સેક્સ વર્કને નિયંત્રિત કરવામાં આવે. લાંચ તરીકે જે પૈસા ખર્ચાઈ રહ્યા છે તે સરકાર પાસે જશે અને અમારા માટે પણ એક સુરક્ષિત વાતાવરણ બનશે. જો અમારી સાથે કંઈક ખોટું થાય, તો અમે પોલીસ પાસે જઈને તેની ફરિયાદ કરી શકીશું. નેપાળમાં સેક્સ વર્ક કાયદેસર ગુનો નથી
નેપાળમાં, જો કોઈ પૈસાના બદલામાં દેહવ્યાપાર કરે છે, તો તેને કાયદેસર રીતે ગુનો ગણવો જોઈએ કે નહીં, તે એક જટિલ પ્રશ્ન છે. અમે કાઠમંડુના થામેલ અને ન્યુ બસ પાર્ક વિસ્તારોમાં જોયું કે પોલીસ આવતાની સાથે જ દેહવ્યાપારમાં રોકાયેલી છોકરીઓ છુપાઈ જવા લાગી. તેમના એજન્ટો પણ ભાગી જાય છે. જોકે, નેપાળમાં એવો કોઈ કાયદો નથી કે જેના મુજબ સેક્સ વર્કને સીધો ગુનો ગણી શકાય અને કાર્યવાહી કરી શકાય. પોલીસ જાહેર સ્થળોએ શિષ્ટાચાર સંબંધિત કાયદાઓના આધારે સેક્સ વર્કર્સ સામે કાર્યવાહી કરે છે. નેપાળના એક નિવૃત્ત પોલીસ અધિકારી, નામ ન આપવાની શરતે કહે છે, ‘થામેલ વિસ્તારમાં DSP બનવાનો ભાવ મારા નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી 2 કરોડ રૂપિયા હતો. પોલીસ અધિકારીની પોસ્ટિંગ માટે આટલી મોટી લાંચની જરૂર પડે છે કારણ કે ત્યાં વેશ્યાવૃત્તિ કેન્દ્રો કાર્યરત છે. પોલીસ આ સ્થળોએથી સાપ્તાહિક ચૂકવણી વસૂલ કરે છે. સુજન પંતા નેપાળની સુપ્રીમ કોર્ટમાં વકીલ છે અને સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો માટે કામ કરે છે. તેઓ તેમના સંબંધિત કાનૂની અને કોર્ટના કેસોમાં વકીલાત કરે છે. સુજન કહે છે, ‘નેપાળમાં સેક્સ વર્ક વિશે બે પ્રકારની કાનૂની માન્યતાઓ છે- પ્રથમ, સેક્સ વર્કને ગુનો ન ગણવો જોઈએ, બીજું, સેક્સ વર્ક પર કાનૂની સ્થિતિ સ્પષ્ટ નથી. માનવ તસ્કરી અને જાહેર અશ્લીલતાના ગુનાઓ જેવા કાયદાઓનો ઉપયોગ સેક્સ વર્કરો સામે થાય છે. આ રીતે, આ કાયદાઓના આધારે, નેપાળ પોલીસ સેક્સ વર્કરોને હેરાન કરતી રહે છે. નેપાળમાં માનવ તસ્કરી અને પરિવહન (નિયંત્રણ) અધિનિયમ 2007 હેઠળ સેક્સ વર્ક સેવાઓ મેળવવા માંગતા ગ્રાહકો અને સેક્સ વર્કરો અને ગ્રાહકો વચ્ચે માધ્યમ તરીકે કામ કરતા દલાલો/મેનેજરોની પ્રવૃત્તિઓને ગુનાહિત ગણવામાં આવે છે. આ કાયદા મુજબ, વ્યક્તિ માટે પૈસાના બદલામાં સેક્સ વર્ક માનવ તસ્કરીની શ્રેણીમાં આવે છે. નેપાળ ક્રિમિનલ કોડ લો 2017 મુજબ, વેશ્યાવૃત્તિની જાહેરાત કરવી અને ગ્રાહકોને આકર્ષિત કરવા ગેરકાયદેસર છે. આ કાયદા હેઠળ, જે લોકો પોતાની મિલકતનો ઉપયોગ સેક્સ વર્ક માટે કરવાની મંજૂરી આપે છે તેમની સામે પણ કાર્યવાહી થઈ શકે છે. અમે ઘણી સેક્સ વર્કરો સાથે વાત કરી. તેમણે કહ્યું કે પોલીસની હાજરીમાં ખુલ્લેઆમ સેક્સ વર્ક ચાલે છે. પોલીસ ફક્ત દેખાડા માટે કાર્યવાહી કરે છે. એડવોકેટ સુજન પંતા કહે છે કે નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનો ગણવામાં આવે છે અને પોલીસ તેની સામે કડક કાર્યવાહી કરે છે. આરોગ્ય મંત્રાલય જેવા અન્ય સરકારી વિભાગો નેશનલ સેન્ટર ફોર એઇડ્સ કંટ્રોલ હેઠળ સેક્સ વર્કર્સનો ડેટા એકત્રિત કરી રહ્યા છે. બીજી તરફ, ગૃહ મંત્રાલય પોલીસ સેક્સ વર્ક સામે કડક પગલાં લઈ રહી છે. 5 વર્ષમાં સેક્સ વર્કર્સની સંખ્યા બમણી થઈ
નેપાળમાં સેક્સ વર્કમાં સામેલ કુલ લોકોની સંખ્યા અંગે કોઈ ચોક્કસ માહિતી નથી. સેક્સ વર્કર્સ ખુલ્લેઆમ કામ કરી શકતી નથી, આ કારણે સરકાર કે કોઈપણ સંસ્થા માટે દરેક સુધી પહોંચવું મુશ્કેલ છે. નેપાળમાં સેક્સ વર્ક અને તેની આસપાસના વ્યવસાય પર ઘણા અહેવાલો પ્રકાશિત થયા છે. ફ્રન્ટિયરના રિપોર્ટ મુજબ, વર્ષ 2015 સુધી 24થી 28 હજાર સેક્સ વર્કર કામ કરતા હતા. એકલા કાઠમંડુમાં જ લગભગ 11,000 સેક્સ વર્કર્સ છે. એશિયા પેસિફિકના HIV એઇડ્સના ડેટા અનુસાર, 2015 સુધી, નેપાળમાં લગભગ 25 હજાર સેક્સ વર્કર કામ કરતા હતા. 2020માં પ્રકાશિત યુએન એઇડ્સના અહેવાલ મુજબ, નેપાળમાં સેક્સ વર્કર્સની સંખ્યા 5 વર્ષમાં બમણી થઈને લગભગ 43 હજારથી 54 હજાર થઈ ગઈ છે. સેક્સ વર્કર્સ સાથે કામ કરતી સુનિતા લામા પણ કહે છે કે 2020 પછી, કોવિડને કારણે, સેક્સ વર્કમાં પ્રવેશતી છોકરીઓની સંખ્યામાં ઝડપથી વધારો થયો છે. હું ઘણી છોકરીઓને જાણું છું જેમણે 2020 પહેલા સેક્સ વર્ક છોડી દીધું હતું અને અન્ય નોકરીઓ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. કોવિડ દરમિયાન નોકરીઓ ગુમાવવા અને આર્થિક મંદીને કારણે, ઘણી છોકરીઓ ફરીથી આ કામમાં પાછી ફરી. આ સમયે, નવી છોકરીઓ અને ટ્રાન્સ સમુદાયના લોકોએ આ કાર્ય શરૂ કર્યું. નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનાહિત જાહેર ન કરવાની ઝુંબેશ
નેપાળમાં સેક્સ વર્કને ગુનાહિત જાહેર ન કરવાની સતત માંગણીઓ થઈ રહી છે. કેટલીક સંસ્થાઓ આ માટે સેક્સ વર્કર્સ સાથે કામ કરે છે. શાંતિ તિવારી તેમના સંગઠન સેક્સ વર્કર્સ એન્ડ એલીઝ સાઉથ એશિયા, એટલે કે SWAS દ્વારા સેક્સ વર્કર્સના અધિકારો માટે લડે છે. તે કહે છે કે સેક્સ વર્ક એ બીજા કોઈ પણ કામ જેવું જ એક કામ છે. આમાં, પુરુષ કે સ્ત્રીએ પોતાની મહેનત કરવી પડે છે અને બદલામાં પૈસા મળે છે. અમે નેપાળમાં સેક્સ વર્કર્સમાં જાગૃતિ ફેલાવવાનું કામ કરીએ છીએ.
