‘પાકિસ્તાનમાં પાણીની અછત છે, આવી સ્થિતિમાં સિંધુ નદી જળ સમજૂતી રદ થવાથી પાકિસ્તાનના લોકો આઘાતમાં છે. પહેલગામ આતંકી હુમલાથી બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો બગડવાથી સમગ્ર દક્ષિણ એશિયા પર અસર થઈ રહી છે. ક્યાં તો આપણે આપણા સંબંધો સુધારવા તરફ આગળ વધવાનું હતું, પરંતુ હવે બંને દેશોના સંબંધો અત્યાર સુધીના સૌથી ખરાબ તબક્કામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે.’ પાકિસ્તાનની રાજધાની ઇસ્લામાબાદના રહેવાસી તાહિર નઈમ આંતરરાષ્ટ્રીય મામલાના જાણકાર છે. તેઓ માને છે કે ભારત સાથે સંબંધો બગડવાની પાકિસ્તાન પર ખરાબ અસર થશે. તેઓ કહે છે કે પાકિસ્તાન પોતે આતંકવાદનો સામનો કરી રહ્યું છે. પહેલગામ હુમલાથી પાકિસ્તાનીઓ પણ ખુશ નથી. 22 એપ્રિલે કાશ્મીરના પહેલગામમાં આતંકી હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન માટે 5 મોટા નિર્ણયો લીધા છે. આમાં સિંધુ જળ સંધિ રદ કરવી, અટારી ચેક પોસ્ટ બંધ કરવી અને વિઝા રદ કરવા જેવા નિર્ણયો છે. આના જવાબમાં 24 એપ્રિલે પાકિસ્તાને પણ દ્વિપક્ષીય સમજૂતીઓ રદ કરવાની વાત કહી અને વાઘા બૉર્ડર બંધ કરી દીધું. ત્યારથી ભારત અને પાકિસ્તાનથી લોકો પોતાના દેશ પરત ફરી રહ્યા છે. અમે આ નિર્ણયો અંગે ભારત અને પાકિસ્તાનના લોકો સાથે વાત કરી. બંને તરફના નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે આ નિર્ણયો સ્પષ્ટ સંદેશ છે કે ભારત અને પાકિસ્તાનના સંબંધો તેમના ઇતિહાસમાં સૌથી ખરાબ તબક્કામાં છે. 1965 અને 1971ના યુદ્ધ બાદ અને મુંબઈ પર થયેલા આતંકી હુમલા બાદ પણ બંને દેશોના સંબંધો આટલા ખરાબ નહોતા થયા. 45 દિવસનો વિઝા હતો, 10 દિવસમાં જ પરત ફરવું પડ્યું
પહેલગામમાં થયેલા આતંકી હુમલા બાદ પાકિસ્તાન આવેલા લોકો પોતાના દેશ પરત ફરી રહ્યા છે. અત્યાર સુધીમાં ભારતથી 28 પાકિસ્તાની નાગરિકો પોતાના દેશ પરત ફર્યા છે. જ્યારે પાકિસ્તાનથી 105 ભારતીયો પણ પરત આવ્યા છે. કરાચીથી દિલ્હીમાં પોતાના મિત્રની અંતિમવિધિમાં આવેલા મંસૂર પણ દિલ્હીથી પરત ફરી રહ્યા છે. પહેલગામ આતંકી હુમલા પર તેઓ કહે છે, ‘આવું નહોતું થવું જોઈતું. જે થયું તે ખોટું થયું.’ મંસૂર ભારત દ્વારા લેવાયેલી કડકાઈને પણ યોગ્ય નથી માનતા. તેઓ કહે છે, ‘પાકિસ્તાન ભારત સાથે સારા સંબંધો ઇચ્છે છે અને ભારત પણ પાકિસ્તાન સાથે સારા સંબંધો જ ઇચ્છે છે.’ દિલ્હીમાં પોતાના સગાંઓને મળવા આવેલા કરાચીના શેખ ફૈઝલ અહમદ પણ હવે પાકિસ્તાન પરત ફરી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે, અમે 15 એપ્રિલે ભારત આવ્યા હતા. અમારો 45 દિવસનો વિઝા હતો પરંતુ આ બધાને કારણે અમારે તે પહેલાં જ પરત ફરવું પડી રહ્યું છે. પાકિસ્તાનના લોકોનું માનવું છે કે આ ખોટું થયું
સૌ પ્રથમ અમે પાકિસ્તાનના આંતરરાષ્ટ્રીય મામલાના જાણકાર તાહિર નઈમ સાથે વાત કરી. તાહિર ઇસ્લામાબાદમાં રહે છે. વાંચો સંપૂર્ણ વાતચીત… પહેલગામમાં થયેલા આતંકી હુમલાને લઈને પાકિસ્તાનમાં લોકો શું વિચારી રહ્યા છે?
પહેલગામમાં હુમલા બાદ પહેલી વાર એવું થયું, જ્યારે પાકિસ્તાનમાં લોકો ત્યાંની તસવીરો જોઈને દુઃખી છે. કોઈ આની ઉજવણી નથી કરી રહ્યું. સાઉથ એશિયામાં આતંકવાદ અંગે લોકોની સમજ વધી છે. પહેલગામમાં જીવ ગુમાવનાર નેવલ અફસરની સ્ટોરી સોશિયલ મીડિયા દ્વારા પાકિસ્તાનમાં પણ વાયરલ છે કે કેવી રીતે હમણાં જ તેમનાં લગ્ન થયાં હતાં અને 8મા દિવસે જ તેમની હત્યા કરી દેવામાં આવી. હિન્દુ-મુસ્લિમથી ઉપર ઉઠીને પાકિસ્તાનમાં લોકો આ દર્દ અનુભવી રહ્યા છે. પાકિસ્તાનના લોકોનું સ્પષ્ટ માનવું છે કે આ ખોટું થયું. પાકિસ્તાન પોતે આતંકવાદથી પીડિત રહ્યું છે. તાજેતરમાં બલોચિસ્તાનમાં જાફર એક્સપ્રેસ પર આતંકી હુમલો થયો, ત્યારે ભારતમાં પણ આ અંગે સહાનુભૂતિ દેખાઈ હતી. હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન માટે 5 મોટા નિર્ણયો લીધા. તે અંગે પાકિસ્તાનના લોકો શું વિચારે છે?
ભારતે નિર્ણયો ખૂબ જલ્દબાજીમાં અને એકતરફી લીધા છે. ભારતે પાકિસ્તાન પાસેથી જવાબ માંગવો જોઈતો હતો. તેઓ તપાસની માંગ કરી શકતા હતા. તેઓ આમાં થર્ડ પાર્ટીને પણ સામેલ કરવાની વાત કરી શકતા હતા. ભારત અને પાકિસ્તાન સાથે મળીને બલોચિસ્તાન અને કાશ્મીર બંનેમાં થયેલા આતંકી હુમલાઓ અંગે વાત કરી શકતા હતા. કાશ્મીરમાં આર્ટિકલ-370 હટાવ્યાને ઘણાં વર્ષો થઈ ગયા છે, પરંતુ ત્યારથી કંઈ નથી થયું. પાકિસ્તાનમાં પણ લોકોનું માનવું છે કે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો નૉન સ્ટેટ એક્ટર્સ (જેમનો કોઈ દેશ કે રાજ્ય વિશેષ સાથે સંબંધ ન હોય)ના હાથમાં ચાલ્યા ગયા છે. જો આ નૉન સ્ટેટ એક્ટર્સ કોઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તો બંને સરકારો લડવા લાગે છે. પાકિસ્તાન આર્મી ચીફે જે કહ્યું છે તેની ટાઇમિંગ ખોટી છે. પાકિસ્તાનમાં ભારત માટે કોઈ નફરત નથી. ના તો એવી કોઈ પાર્ટી છે જે ઇન્ડિયા વિરુદ્ધ નફરતની રાજનીતિ કરે છે. ઇન્ડિયાની મ્યુઝિક, ફિલ્મો, ટ્રેવલૉગ, ક્રિકેટ ટીમના પાકિસ્તાનમાં મિલિયન્સ ફોલોઅર્સ છે, મને લાગે છે કે ઇન્ડિયામાં પણ એવું જ છે. ભારતે પાકિસ્તાની નાગરિકોના વિઝા રદ કરી દીધા, તેની શું અસર થશે?
બંને દેશોમાં ઘણા વિખૂટા પડેલા પરિવારો રહે છે, જે પોતાના પરિવારોને મળવા બીજા દેશ જાય છે. પાકિસ્તાનમાં ઘણા હિન્દુઓ છે, જે ભારતમાં પોતાના સગાંઓને મળવા જતા રહે છે. સિંધમાં ઘણા એવા હિન્દુ પરિવારો રહે છે, જે પોતાના સગાંઓને મળવા ભારત જતા રહે છે. આવી સ્થિતિમાં હવે તેમનું જવું મુશ્કેલ થઈ જશે. ‘પાકિસ્તાનની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂકી છે’
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે બનેલી વર્તમાન સ્થિતિ અંગે અમે વિજય નામ્બિયાર સાથે પણ વાત કરી. તેઓ પૂર્વ ભારતીય રાજદૂત છે અને પાકિસ્તાનમાં 2000-2001માં તૈનાત રહ્યા છે. તેઓ યુનાઇટેડ નેશન્સમાં ભારતના સ્થાયી પ્રતિનિધિ રહ્યા છે. શું માની લેવું કે ભારત અને પાકિસ્તાનના સંબંધો સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂક્યા છે?
ભારતે પાકિસ્તાન માટે જે 5 નિર્ણયો લીધા છે, તેની ભાષા ખૂબ સંયમિત છે, પરંતુ તેની અસર કડક છે. ભારત-પાકિસ્તાન સંબંધોનો આ સૌથી નીચલો તબક્કો છે. પાકિસ્તાનની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂકી છે. પાકિસ્તાનમાં ઉચ્ચ પદ પર બેઠેલા લોકો જે રીતના નિવેદનો આપી રહ્યા છે, તેનાથી સ્પષ્ટ છે કે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો ઇતિહાસના સૌથી ખરાબ તબક્કામાં છે. હવે ભારત પાસે છેલ્લો એક જ વિકલ્પ બચે છે – પાકિસ્તાન સાથે સંપૂર્ણપણે સંબંધો ખતમ કરી દેવા, પરંતુ મને નથી લાગતું કે તે સાચો નિર્ણય હશે. સિંધુ નદી જળ સમજૂતીમાં ભારત કમાન્ડિંગ પોઝિશન પર છે. આપણી સંધિને કારણે જ પાકિસ્તાનમાં સિંધુનું પાણી જાય છે. તાત્કાલિક ધોરણે પાકિસ્તાન પર તેની કોઈ ખાસ અસર નહીં થાય, પરંતુ મધ્યમથી લાંબા ગાળામાં આપણે સિંધુ નદી પર ડેમ બનાવીને પાણીને રોકી શકીએ છીએ. આવા મોટા આતંકી હુમલાઓ બાદ ભારત પાસે કયા-કયા વિકલ્પો છે? આવા કેસોમાં ત્રણ પ્રકારના એક્શન લેવામાં આવે છે. 1. દ્વિપક્ષીય સ્તરે (ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે) લેવામાં આવે છે, ભારતે જે નિર્ણયો અત્યારે લીધા છે તે આના અંતર્ગત છે. અત્યાર સુધી સંપૂર્ણપણે પાકિસ્તાન સાથે સંબંધો ખતમ નથી થયા, હજુ પણ કેટલાક દરવાજા ખુલ્લા છે. 2. આપણે અન્ય દેશોને સાથે લઈને પાકિસ્તાનને કાશ્મીરમાં આતંકવાદને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઘેરીશું. 3. મિલિટરી એક્શન પણ થાય છે, જે આપણે ઉરી અને બાલાકોટમાં સર્જિકલ સ્ટ્રાઇકના રૂપમાં જોયું હતું. ભારત પાસે હવે વધુ ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પો નથી, મિલિટરી એક્શન જ વિકલ્પ ભારત-પાકિસ્તાનની વર્તમાન સ્થિતિ અંગે અમે JNUના સ્કૂલ ઓફ ઇન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝના એસોસિએટ પ્રોફેસર અને ડિપ્લોમેટિક એક્સપર્ટ ડૉ. રાજન કુમાર સાથે પણ વાત કરી. સિંધુ નદી જળ સમજૂતી રદ કરવાને તમે કેટલો મોટો નિર્ણય માનો છો? સિંધુ રિવર વૉટર ટ્રીટી રદ કરવી એ ભારતના પાંચેય નિર્ણયોમાંથી સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. સિંધુ નદી જળ સંધિ 1960માં વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના સમયમાં થઈ હતી. આ સમજૂતી વર્લ્ડ બેંકની દેખરેખ હેઠળ થઈ હતી. ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે ઘણાં યુદ્ધો અને મુશ્કેલીઓ થવા છતાં આ સમજૂતી ક્યારેય રદ કે સ્થગિત નહોતી કરવામાં આવી. આ સંધિથી વધુ ફાયદો પાકિસ્તાનને થતો રહ્યો છે. સમગ્ર વિસ્તારનું 70% પાણી પાકિસ્તાનને જાય છે, ભારત પાસે 30% પાણી બચે છે. આ સંધિ એક મિસાલ હતી કે કેટલા ખરાબ સમયમાંથી પસાર થવા છતાં બંને દેશોએ આ સંધિ પર આંચ નહોતી આવવા દીધી. આ હુમલા બાદ હવે ભારતે નિર્ણય કર્યો છે કે આ સંધિનો છેલ્લા હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે. શું સિંધુ નદી જળ સમજૂતી સંપૂર્ણપણે રદ કરી દેવામાં આવી છે?
ભારતે કહ્યું છે કે જો પાકિસ્તાન સીમાપાર આતંકવાદનું સમર્થન બંધ કરી દે, તો તેના પર ફરીથી વિચાર કરી શકાય છે. પાકિસ્તાન આવું કરે, તેની આશા બહુ ઓછી છે. જો પાકિસ્તાન કહેતું કે તે તપાસમાં સહયોગ કરશે અથવા કાર્યવાહી કરશે, પરંતુ તેણે આવું કંઈ નથી કર્યું. રશિયા, અમેરિકા, ચીન, EU જેવા મોટા દેશો દ્વારા ભારત પાકિસ્તાન પર કેવી રીતે દબાણ બનાવી શકે છે?
રશિયાનો પાકિસ્તાન પર પ્રભાવ નથી, તેથી રશિયા વધુ કંઈ નહીં કરી શકે. જો અમેરિકા ઇચ્છે તો પાકિસ્તાન પર દબાણ બનાવી શકે છે. અમેરિકા પાકિસ્તાનને હજુ પણ મિલિટરી વેપન્સની સપ્લાય કરે છે, તેમાં રોક લગાવવાથી પાકિસ્તાન પર દબાણ વધશે. શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશનમાં પાકિસ્તાન અને ભારત બંને સભ્ય છે, ભારત ત્યાં મુદ્દો ઉઠાવી શકે છે. બાકી દુનિયામાં જે અન્ય બહુપક્ષીય મંચો છે, જેમ કે – UNમાં ઘણું થવાની આશા નથી. તે નિવેદન જારી કરીને નિંદા કરશે, પરંતુ તેનાથી વધુ કંઈ કરવાની આશા ઓછી છે. ભારત પછી આ બાદ છેલ્લો ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પ શું બચશે?
ભારત પાસે આ પછી વધુ ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પો નથી બચતા. હવે મિલિટરી એક્શનનો જ વિકલ્પ બચે છે. દ્વિપક્ષીય સ્તરે જે ભારતે કરવાનું હતું, તે કરી ચૂક્યું છે. મુદ્દાને બહુપક્ષીય મંચો પર લઈ જવાથી કોઈ ખાસ ફાયદો નથી થતો અને મુદ્દો ભટકી જાય છે. એટલે હવે કૂટનીતિક રીતે ભારત પાસે વધુ વિકલ્પો નથી. ભારત બલૂચિસ્તાન મુદ્દાને ગંભીરતાથી ઉઠાવી શકે છે. તેમજ, એક વિકલ્પ PoK પાછું લેવાની વાત કરી શકે છે. પરંતુ આમાં ચીન આડે આવે છે. અત્યાર સુધી ભારતે જે નિર્ણયો લીધા છે, તે યોગ્ય છે અને આ જ યોગ્ય વિચારેલી-સમજેલી રણનીતિ છે.
’પાકિસ્તાનમાં પાણીની અછત છે, આવી સ્થિતિમાં સિંધુ નદી જળ સમજૂતી રદ થવાથી પાકિસ્તાનના લોકો આઘાતમાં છે. પહેલગામ આતંકી હુમલાથી બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો બગડવાથી સમગ્ર દક્ષિણ એશિયા પર અસર થઈ રહી છે. ક્યાં તો આપણે આપણા સંબંધો સુધારવા તરફ આગળ વધવાનું હતું, પરંતુ હવે બંને દેશોના સંબંધો અત્યાર સુધીના સૌથી ખરાબ તબક્કામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે.’ પાકિસ્તાનની રાજધાની ઇસ્લામાબાદના રહેવાસી તાહિર નઈમ આંતરરાષ્ટ્રીય મામલાના જાણકાર છે. તેઓ માને છે કે ભારત સાથે સંબંધો બગડવાની પાકિસ્તાન પર ખરાબ અસર થશે. તેઓ કહે છે કે પાકિસ્તાન પોતે આતંકવાદનો સામનો કરી રહ્યું છે. પહેલગામ હુમલાથી પાકિસ્તાનીઓ પણ ખુશ નથી. 22 એપ્રિલે કાશ્મીરના પહેલગામમાં આતંકી હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન માટે 5 મોટા નિર્ણયો લીધા છે. આમાં સિંધુ જળ સંધિ રદ કરવી, અટારી ચેક પોસ્ટ બંધ કરવી અને વિઝા રદ કરવા જેવા નિર્ણયો છે. આના જવાબમાં 24 એપ્રિલે પાકિસ્તાને પણ દ્વિપક્ષીય સમજૂતીઓ રદ કરવાની વાત કહી અને વાઘા બૉર્ડર બંધ કરી દીધું. ત્યારથી ભારત અને પાકિસ્તાનથી લોકો પોતાના દેશ પરત ફરી રહ્યા છે. અમે આ નિર્ણયો અંગે ભારત અને પાકિસ્તાનના લોકો સાથે વાત કરી. બંને તરફના નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે આ નિર્ણયો સ્પષ્ટ સંદેશ છે કે ભારત અને પાકિસ્તાનના સંબંધો તેમના ઇતિહાસમાં સૌથી ખરાબ તબક્કામાં છે. 1965 અને 1971ના યુદ્ધ બાદ અને મુંબઈ પર થયેલા આતંકી હુમલા બાદ પણ બંને દેશોના સંબંધો આટલા ખરાબ નહોતા થયા. 45 દિવસનો વિઝા હતો, 10 દિવસમાં જ પરત ફરવું પડ્યું
પહેલગામમાં થયેલા આતંકી હુમલા બાદ પાકિસ્તાન આવેલા લોકો પોતાના દેશ પરત ફરી રહ્યા છે. અત્યાર સુધીમાં ભારતથી 28 પાકિસ્તાની નાગરિકો પોતાના દેશ પરત ફર્યા છે. જ્યારે પાકિસ્તાનથી 105 ભારતીયો પણ પરત આવ્યા છે. કરાચીથી દિલ્હીમાં પોતાના મિત્રની અંતિમવિધિમાં આવેલા મંસૂર પણ દિલ્હીથી પરત ફરી રહ્યા છે. પહેલગામ આતંકી હુમલા પર તેઓ કહે છે, ‘આવું નહોતું થવું જોઈતું. જે થયું તે ખોટું થયું.’ મંસૂર ભારત દ્વારા લેવાયેલી કડકાઈને પણ યોગ્ય નથી માનતા. તેઓ કહે છે, ‘પાકિસ્તાન ભારત સાથે સારા સંબંધો ઇચ્છે છે અને ભારત પણ પાકિસ્તાન સાથે સારા સંબંધો જ ઇચ્છે છે.’ દિલ્હીમાં પોતાના સગાંઓને મળવા આવેલા કરાચીના શેખ ફૈઝલ અહમદ પણ હવે પાકિસ્તાન પરત ફરી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે, અમે 15 એપ્રિલે ભારત આવ્યા હતા. અમારો 45 દિવસનો વિઝા હતો પરંતુ આ બધાને કારણે અમારે તે પહેલાં જ પરત ફરવું પડી રહ્યું છે. પાકિસ્તાનના લોકોનું માનવું છે કે આ ખોટું થયું
સૌ પ્રથમ અમે પાકિસ્તાનના આંતરરાષ્ટ્રીય મામલાના જાણકાર તાહિર નઈમ સાથે વાત કરી. તાહિર ઇસ્લામાબાદમાં રહે છે. વાંચો સંપૂર્ણ વાતચીત… પહેલગામમાં થયેલા આતંકી હુમલાને લઈને પાકિસ્તાનમાં લોકો શું વિચારી રહ્યા છે?
પહેલગામમાં હુમલા બાદ પહેલી વાર એવું થયું, જ્યારે પાકિસ્તાનમાં લોકો ત્યાંની તસવીરો જોઈને દુઃખી છે. કોઈ આની ઉજવણી નથી કરી રહ્યું. સાઉથ એશિયામાં આતંકવાદ અંગે લોકોની સમજ વધી છે. પહેલગામમાં જીવ ગુમાવનાર નેવલ અફસરની સ્ટોરી સોશિયલ મીડિયા દ્વારા પાકિસ્તાનમાં પણ વાયરલ છે કે કેવી રીતે હમણાં જ તેમનાં લગ્ન થયાં હતાં અને 8મા દિવસે જ તેમની હત્યા કરી દેવામાં આવી. હિન્દુ-મુસ્લિમથી ઉપર ઉઠીને પાકિસ્તાનમાં લોકો આ દર્દ અનુભવી રહ્યા છે. પાકિસ્તાનના લોકોનું સ્પષ્ટ માનવું છે કે આ ખોટું થયું. પાકિસ્તાન પોતે આતંકવાદથી પીડિત રહ્યું છે. તાજેતરમાં બલોચિસ્તાનમાં જાફર એક્સપ્રેસ પર આતંકી હુમલો થયો, ત્યારે ભારતમાં પણ આ અંગે સહાનુભૂતિ દેખાઈ હતી. હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન માટે 5 મોટા નિર્ણયો લીધા. તે અંગે પાકિસ્તાનના લોકો શું વિચારે છે?
ભારતે નિર્ણયો ખૂબ જલ્દબાજીમાં અને એકતરફી લીધા છે. ભારતે પાકિસ્તાન પાસેથી જવાબ માંગવો જોઈતો હતો. તેઓ તપાસની માંગ કરી શકતા હતા. તેઓ આમાં થર્ડ પાર્ટીને પણ સામેલ કરવાની વાત કરી શકતા હતા. ભારત અને પાકિસ્તાન સાથે મળીને બલોચિસ્તાન અને કાશ્મીર બંનેમાં થયેલા આતંકી હુમલાઓ અંગે વાત કરી શકતા હતા. કાશ્મીરમાં આર્ટિકલ-370 હટાવ્યાને ઘણાં વર્ષો થઈ ગયા છે, પરંતુ ત્યારથી કંઈ નથી થયું. પાકિસ્તાનમાં પણ લોકોનું માનવું છે કે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો નૉન સ્ટેટ એક્ટર્સ (જેમનો કોઈ દેશ કે રાજ્ય વિશેષ સાથે સંબંધ ન હોય)ના હાથમાં ચાલ્યા ગયા છે. જો આ નૉન સ્ટેટ એક્ટર્સ કોઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તો બંને સરકારો લડવા લાગે છે. પાકિસ્તાન આર્મી ચીફે જે કહ્યું છે તેની ટાઇમિંગ ખોટી છે. પાકિસ્તાનમાં ભારત માટે કોઈ નફરત નથી. ના તો એવી કોઈ પાર્ટી છે જે ઇન્ડિયા વિરુદ્ધ નફરતની રાજનીતિ કરે છે. ઇન્ડિયાની મ્યુઝિક, ફિલ્મો, ટ્રેવલૉગ, ક્રિકેટ ટીમના પાકિસ્તાનમાં મિલિયન્સ ફોલોઅર્સ છે, મને લાગે છે કે ઇન્ડિયામાં પણ એવું જ છે. ભારતે પાકિસ્તાની નાગરિકોના વિઝા રદ કરી દીધા, તેની શું અસર થશે?
બંને દેશોમાં ઘણા વિખૂટા પડેલા પરિવારો રહે છે, જે પોતાના પરિવારોને મળવા બીજા દેશ જાય છે. પાકિસ્તાનમાં ઘણા હિન્દુઓ છે, જે ભારતમાં પોતાના સગાંઓને મળવા જતા રહે છે. સિંધમાં ઘણા એવા હિન્દુ પરિવારો રહે છે, જે પોતાના સગાંઓને મળવા ભારત જતા રહે છે. આવી સ્થિતિમાં હવે તેમનું જવું મુશ્કેલ થઈ જશે. ‘પાકિસ્તાનની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂકી છે’
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે બનેલી વર્તમાન સ્થિતિ અંગે અમે વિજય નામ્બિયાર સાથે પણ વાત કરી. તેઓ પૂર્વ ભારતીય રાજદૂત છે અને પાકિસ્તાનમાં 2000-2001માં તૈનાત રહ્યા છે. તેઓ યુનાઇટેડ નેશન્સમાં ભારતના સ્થાયી પ્રતિનિધિ રહ્યા છે. શું માની લેવું કે ભારત અને પાકિસ્તાનના સંબંધો સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂક્યા છે?
ભારતે પાકિસ્તાન માટે જે 5 નિર્ણયો લીધા છે, તેની ભાષા ખૂબ સંયમિત છે, પરંતુ તેની અસર કડક છે. ભારત-પાકિસ્તાન સંબંધોનો આ સૌથી નીચલો તબક્કો છે. પાકિસ્તાનની આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા સંપૂર્ણપણે ખતમ થઈ ચૂકી છે. પાકિસ્તાનમાં ઉચ્ચ પદ પર બેઠેલા લોકો જે રીતના નિવેદનો આપી રહ્યા છે, તેનાથી સ્પષ્ટ છે કે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો ઇતિહાસના સૌથી ખરાબ તબક્કામાં છે. હવે ભારત પાસે છેલ્લો એક જ વિકલ્પ બચે છે – પાકિસ્તાન સાથે સંપૂર્ણપણે સંબંધો ખતમ કરી દેવા, પરંતુ મને નથી લાગતું કે તે સાચો નિર્ણય હશે. સિંધુ નદી જળ સમજૂતીમાં ભારત કમાન્ડિંગ પોઝિશન પર છે. આપણી સંધિને કારણે જ પાકિસ્તાનમાં સિંધુનું પાણી જાય છે. તાત્કાલિક ધોરણે પાકિસ્તાન પર તેની કોઈ ખાસ અસર નહીં થાય, પરંતુ મધ્યમથી લાંબા ગાળામાં આપણે સિંધુ નદી પર ડેમ બનાવીને પાણીને રોકી શકીએ છીએ. આવા મોટા આતંકી હુમલાઓ બાદ ભારત પાસે કયા-કયા વિકલ્પો છે? આવા કેસોમાં ત્રણ પ્રકારના એક્શન લેવામાં આવે છે. 1. દ્વિપક્ષીય સ્તરે (ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે) લેવામાં આવે છે, ભારતે જે નિર્ણયો અત્યારે લીધા છે તે આના અંતર્ગત છે. અત્યાર સુધી સંપૂર્ણપણે પાકિસ્તાન સાથે સંબંધો ખતમ નથી થયા, હજુ પણ કેટલાક દરવાજા ખુલ્લા છે. 2. આપણે અન્ય દેશોને સાથે લઈને પાકિસ્તાનને કાશ્મીરમાં આતંકવાદને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઘેરીશું. 3. મિલિટરી એક્શન પણ થાય છે, જે આપણે ઉરી અને બાલાકોટમાં સર્જિકલ સ્ટ્રાઇકના રૂપમાં જોયું હતું. ભારત પાસે હવે વધુ ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પો નથી, મિલિટરી એક્શન જ વિકલ્પ ભારત-પાકિસ્તાનની વર્તમાન સ્થિતિ અંગે અમે JNUના સ્કૂલ ઓફ ઇન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝના એસોસિએટ પ્રોફેસર અને ડિપ્લોમેટિક એક્સપર્ટ ડૉ. રાજન કુમાર સાથે પણ વાત કરી. સિંધુ નદી જળ સમજૂતી રદ કરવાને તમે કેટલો મોટો નિર્ણય માનો છો? સિંધુ રિવર વૉટર ટ્રીટી રદ કરવી એ ભારતના પાંચેય નિર્ણયોમાંથી સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. સિંધુ નદી જળ સંધિ 1960માં વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના સમયમાં થઈ હતી. આ સમજૂતી વર્લ્ડ બેંકની દેખરેખ હેઠળ થઈ હતી. ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે ઘણાં યુદ્ધો અને મુશ્કેલીઓ થવા છતાં આ સમજૂતી ક્યારેય રદ કે સ્થગિત નહોતી કરવામાં આવી. આ સંધિથી વધુ ફાયદો પાકિસ્તાનને થતો રહ્યો છે. સમગ્ર વિસ્તારનું 70% પાણી પાકિસ્તાનને જાય છે, ભારત પાસે 30% પાણી બચે છે. આ સંધિ એક મિસાલ હતી કે કેટલા ખરાબ સમયમાંથી પસાર થવા છતાં બંને દેશોએ આ સંધિ પર આંચ નહોતી આવવા દીધી. આ હુમલા બાદ હવે ભારતે નિર્ણય કર્યો છે કે આ સંધિનો છેલ્લા હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે. શું સિંધુ નદી જળ સમજૂતી સંપૂર્ણપણે રદ કરી દેવામાં આવી છે?
ભારતે કહ્યું છે કે જો પાકિસ્તાન સીમાપાર આતંકવાદનું સમર્થન બંધ કરી દે, તો તેના પર ફરીથી વિચાર કરી શકાય છે. પાકિસ્તાન આવું કરે, તેની આશા બહુ ઓછી છે. જો પાકિસ્તાન કહેતું કે તે તપાસમાં સહયોગ કરશે અથવા કાર્યવાહી કરશે, પરંતુ તેણે આવું કંઈ નથી કર્યું. રશિયા, અમેરિકા, ચીન, EU જેવા મોટા દેશો દ્વારા ભારત પાકિસ્તાન પર કેવી રીતે દબાણ બનાવી શકે છે?
રશિયાનો પાકિસ્તાન પર પ્રભાવ નથી, તેથી રશિયા વધુ કંઈ નહીં કરી શકે. જો અમેરિકા ઇચ્છે તો પાકિસ્તાન પર દબાણ બનાવી શકે છે. અમેરિકા પાકિસ્તાનને હજુ પણ મિલિટરી વેપન્સની સપ્લાય કરે છે, તેમાં રોક લગાવવાથી પાકિસ્તાન પર દબાણ વધશે. શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઇઝેશનમાં પાકિસ્તાન અને ભારત બંને સભ્ય છે, ભારત ત્યાં મુદ્દો ઉઠાવી શકે છે. બાકી દુનિયામાં જે અન્ય બહુપક્ષીય મંચો છે, જેમ કે – UNમાં ઘણું થવાની આશા નથી. તે નિવેદન જારી કરીને નિંદા કરશે, પરંતુ તેનાથી વધુ કંઈ કરવાની આશા ઓછી છે. ભારત પછી આ બાદ છેલ્લો ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પ શું બચશે?
ભારત પાસે આ પછી વધુ ડિપ્લોમેટિક વિકલ્પો નથી બચતા. હવે મિલિટરી એક્શનનો જ વિકલ્પ બચે છે. દ્વિપક્ષીય સ્તરે જે ભારતે કરવાનું હતું, તે કરી ચૂક્યું છે. મુદ્દાને બહુપક્ષીય મંચો પર લઈ જવાથી કોઈ ખાસ ફાયદો નથી થતો અને મુદ્દો ભટકી જાય છે. એટલે હવે કૂટનીતિક રીતે ભારત પાસે વધુ વિકલ્પો નથી. ભારત બલૂચિસ્તાન મુદ્દાને ગંભીરતાથી ઉઠાવી શકે છે. તેમજ, એક વિકલ્પ PoK પાછું લેવાની વાત કરી શકે છે. પરંતુ આમાં ચીન આડે આવે છે. અત્યાર સુધી ભારતે જે નિર્ણયો લીધા છે, તે યોગ્ય છે અને આ જ યોગ્ય વિચારેલી-સમજેલી રણનીતિ છે.
